Accessibility links

რადიო თავისუფლება რადიო თავისუფლება

უმეტყველო უმრავლესობიდან ამეტყველებულ უმრავლესობამდე


„უმეტყველო უმრავლესობას“ ისტორიკოსები იმ ადამიანების აღსანიშნავად იყენებენ, რომელთა ხმაც პრემოდერნულ საზოგადოებებში, ფაქტობრივად, არ ისმოდა და მათი ნაკვალევის აღდგენა მხოლოდ სამეცნიერო მეთოდებითაა შესაძლებელი. ეს იყო ფეოდალური საზოგადოების დაბალი ფენები, „ხალხი“, ანუ ანტონიო გრამშის ტერმინით რომ ვთქვათ, სუბალტერნი. ევროპის ისტორიაში ამ ფენის ხმა პირველად ინკვიზიციამ ჩაიწერა, სანამ ალქაჯებად და კუდიანებად შერაცხულებს კოცონზე დაწვავდა. ახალი ეპოქის გარიჟრაჟზე „ხალხით“ პოლიტიკური წრეები დაინტერესდნენ. იტალიელი ისტორიკოსი და „დაბალი ფენების“ კულტურის ყველაზე ცნობილი მკვლევარი კარლო გინძბურგი ამ ეპოქას უწოდებს „მასების ინდოქტრინაციის ხანას“, რომელსაც შედეგად მოჰყვა ხალხური კულტურის ფაქტობრივი მოშლა და მისი ზედა ფენების მიერ დანახული და სტილიზებული „ხალხურობებით“ ჩანაცვლება. ფრანგი განმანათლებლის, ჟან-ჟაკ რუსოს მიერ შემოტანილი „სუვერენი ხალხის“ ცნებამ, რომელსაც ტრადიციული და მირონცხებული სუვერენების (იმპერატორის, მეფის) ადგილი უნდა დაეკავებინა, ჯერ ისევ სრულიად უცნობი „ხალხი“ პოლიტიკური ინსტრუმენტალიზაციის მდიდარ საბადოდ აქცია. ახალგაჩენილი პოლიტიკური მიმდინარეობები ინტერესდებოდნენ „ხალხით“, რომლისთვისაც და რომლის ხელითაც ნათელი მომავალი უნდა აეშენებინათ.

1848 წელს კარლ მარქსისა და ფრიდრიხ ენგელსის „კომუნისტური პარტიის მანიფესტით, შეიძლება ითქვას, დაიწყო „ხალხის“ გაგების ახალი ეტაპი: ხალხი ერთიან სხეულს კი აღარ წარმოადგენს, არამედ ის იყოფა ექსპლუატირებულ და ექსპლუატატორ კლასებად. აქედან მოყოლებული, სოციალური ჩაგვრა და მისი აღმოფხვრის აუცილებლობა მემარცხენე პოლიტიკური დისკურსის ცენტრალური თემაა. ამის საპირისპიროდ, იმავე მე-19 საუკუნეში გაჩენილი ნაციონალიზმი, სოციალური თემატიკის მეორე პლანზე გადატანით (ან, სულაც, უგულებელყოფით) ხალხს ერთ ანონიმურ და ერთიან მასად გარდაქმნის და მას უწოდებს „ერს“, „ნაციას“, რომელიც, როგორც ერთიანი სხეული, თვითგამორკვევისა და საკუთარი თავის დამკვიდრებისათვის იბრძვის. ნაციონალიზმში სოციალური ჩაგვრა ეროვნული სიამაყით კომპენსირდება, კლასობრივი ბრძოლის ადგილს სხვა ერ-სახელმწიფოებთან დაპირისპირება იკავებს, სოციალური უსამართლობისა და გაჭირვების მიზეზი კი ყოველთვის გარეშე ფაქტორებია, ან უცხო, ეროვნულთან არაიდენტურია. ნაციონალიზმიდან აღმოცენებული ევროპული ფაშიზმები მძიმე სოციალური და ეკონომიკური პრობლემების გაჩენას სწორედ გარეშე ფაქტორებსა და შიდა „უცხოებს“ აბრალებდნენ. მსგავსი მოდელი განმეორდა პირველ სოციალისტურ სახელმწიფოში, საბჭოთა კავშირშიც, რომელიც უკლასო საზოგადოების შექმნის პირველი მცდელობა იყო: 1920-იანი წლების ექსპერიმენტების შემდეგ, რაც სუბალტერნული ჯგუფების (პროლეტარიატის, ქალების) ემანსიპაციას და კულტურული თვითგამოხატვის საშუალებების შექმნას გულისხმობდა (მაგალითად, „პროლეტკულტი“, რომელიც პროლეტარული კულტურის ქვემოდან შექმნის მცდელობა იყო, ანუ მუშებს საკუთარი მხატვრული ენა უნდა შეექმნათ), 30-იანი წლებიდან მთლიანად შეიცვალა ზემოდან თავსმოხვეული კოლექტივიზაციითა და სოციალისტური რეალიზმით. ძალაუფლების სადავეები მთლიანად პარტიული ბიუროკრატიისა და მისი ნების იმ აღმასრულებელი კულტმუშაკების ხელში აღმოჩნდა, რომლებიც შეუდგნენ მუშურ-გლეხური ენისა და კულტურის სტილიზაციას, ან, ფაქტობრივად, მის გამოგონებას. უკლასო საბჭოთა კავშირში ჩამოყალიბდა ახალი სოციალური იერარქიები და საზოგადოება კვლავ დაიყო ჰეგემონიურ ელიტად და ტოტალურად სუბალტერნულ ქვედა ფენებად. სოციალისტური საბჭოთა კავშირის რეალობა კორუმპირებული ელიტის მიერ გაღატაკებული და დაკაბალებული მოსახლეობის უდიდესი ნაწილის სოციალური ჩაგვრა იყო. სახელმწიფო იდეოლოგიის სოციალისტურობამ, რომელიც მხოლოდ რიტორიკისა და მშრომელთა დღესასწაულების ინსცენირების დონეზე არსებობდა, გამოიწვია სოციალური თემატიკის სრული დისკრედიტაცია, ამან კი შეუძლებელი გახადა სოციალური ცნობიერების გაჩენა-განვითარება. შესაბამისად, არ გაჩენილა ის ენა, რომელიც შესაძლებელს გახდიდა სოციალური თემატიკის არტიკულაციას და საკუთარ პრობლემებზე ლაპარაკის საშუალებას მისცემდა მეტყველებისა და თვითგამოხატვის უფლებაჩამორთმეულ სოციალურ ფენებს.

1980-იანი წლების ბოლოს, როდესაც საბჭოთა კავშირში დაიწყო „პერესტროიკად“ წოდებული, ზემოდან ნებადართული დემოკრატიზაციის პროცესი, მრავალი წლის მანძილზე დადუმებული საბჭოთა მოქალაქეები ამეტყველდნენ. ადამიანებს, რომლებსაც ჩამორთმეული ჰქონდათ საჯარო სივრცეში ხმის, მეტყველების, საკუთარი აზრის ქონისა და გამოთქმის უფლება, საშუალება მიეცათ, ალაპარაკებულიყვნენ. მათ მიეცათ სივრცე, სადაც გამოჩნდებოდნენ და საკუთარ არსებობას დააფიქსირებდნენ. საქართველოში „ეროვნული მოძრაობის“ გაჩენით ამოძრავდა ათწლეულების მანძილზე ჩახშობილი ენერგიები, მაგრამ ის არ ყოფილა მიმართული სოციალური ემანსიპაციისაკენ და „განმათავისუფლებელი“ ამ მოძრაობას იმდენად შეიძლება ეწოდოს, რამდენადაც მან გარეთ გამოიტანა დათრგუნვილი და შეკავებული ენერგიები და მისთვის მიმართულების მიცემა სწორედ თავისუფლებისა და სოციალური ემანსიპაციის გვერდის ავლით სცადა. სცენაზე გამოსული ხალხი არ ალაპარაკებულა საკუთარი ხმით, არამედ ეროვნული მოძრაობის ლიდერები მას მოევლინენ სუფლიორებად, რომლებიც ცდილობდნენ, საკუთარი პოლიტიკური ბრძოლის ინსტრუმენტებად გამოეყენებინათ გამოთავისუფლებული ენერგიები და ამით ხალხთან მოპყრობის ზუსტად იმავე პრინციპს იყენებდნენ, რომელსაც ათეული წლების მანძილზე საბჭოთა ხელისუფლება მიმართავდა. ეს უკანასკნელი „მშრომელ ხალხს“ მისთვის სრულიად გაუგებარი ენითა და ლოზუნგებით ალაპარაკებდა, იქნებოდა ეს მარქსიზმ-ლენინიზმის იდეალების განდიდება თუ მტრული, კაპიტალისტური იმპერიალიზმის გმობა. საქართველოში სოციალურად დაქვემდებარებული, სუბალტერნული ფენები ისე ამეტყველდნენ, რომ მათ საკუთარი ენის შექმნა ვერ მოასწრეს და მათთვის უცხო საბჭოური ლოზუნგებიდან პირდაპირ ეროვნული მოძრაობის ასევე სრულიად უცხო და არაბუნებრივ შეძახილებზე „გადამეტყველდნენ“.

უკმაყოფილება, რომელიც ამოძრავებულ მასებში იყო დაგროვილი და მათ ამამოძრავებელ ძალას წარმოადგენდა, არ შეესაბამებოდა პროტესტის გამოხატვის ფორმას. არტიკულაციის შინაარსსა და ფორმას შორის ამგვარი აცდენა, რომელიც გამოსახატავი ენის არარსებობითაა განპირობებული, მიუთითებს თავად იმ ცნობიერების არარსებობაზე, რომელიც პრობლემის გამოთქმის შესაძლებლობას წარმოქმნიდა. ამიტომაც უმეტყველო უმრავლესობა ისევ იმ ენაზე ამეტყველდა, რომელიც მას ისევ „ზემოდან“ უკარნახეს − ამჯერად უკვე ეროვნული მოძრაობის ლიდერებმა. ამგვარად, ანტისაბჭოურობამაც ხალხის ინსტრუმენტალიზაციისა და მანიპულაციის საბჭოთა პრინციპი გაიმეორა. დისკრედიტებულ სოციალურ თემატიკას კი თავდაპირველად ჩაენაცვლა ეროვნულ-ეთნიკური ლოზუნგები, კლასობრივს − ეროვნული შუღლი.

ეროვნული მოძრაობის მიერ ორგანიზებულ მიტინგებსა და მანიფესტაციებზე შეიქმნა სოციალური თანასწორობის მოჩვენებითობა: მთავრობის სასახლის წინ ერთ სიბრტყეზე განლაგდნენ „ზედა“ და „ქვედა“ ფენები, „თბილისელი“ და „სოფლელი“. ამ წარმოსახვით საბრძოლო ერთობას, რომელსაც გამოღვიძებული ქართველი ერი ეწოდა (მახსენდება გოგა ხაინდრავას 1990 წელს გადაღებული დოკუმენტური ფილმი „საქართველო - ერის გამოღვიძება“, რომელიც 1988-89 წლების მანიფესტაციებს ასახავს), საკუთარი მთლიანობისა და ერთობის შესაგრძნობად ესაჭიროებოდა საერთო მტერი, რომელსაც ის დაუპირისპირდებოდა და დაამარცხებდა. სწორედ ამ ბრძოლასა და ჭიდილში ხდება შესაძლებელი განსხვავებული ინტერესებისა და სოციალური ფენების ერთ სხეულად გარდაქმნა. საერთო მტერი - საბჭოთა იმპერია - ამ ბრძოლის საერთო მიზანს წარმოსახავს, მაგრამ ის, გარდა აღმატებული ძალისა, საკმაოდ აბსტრაქტული და ხელმიუწვდომელია იმისათვის, რომ მასთან ჭიდილმა რეალური ბრძოლის განცდა გააჩინოს. განსაკუთრებით 1989 წლის 9 აპრილის შემდეგ, როდესაც საბჭოთა იმპერიამ საკუთარი სადამსჯელო ძალის დემონსტრაცია მოახდინა, რამაც „გამოღვიძების“ პროცესში მყოფ საქართველოს ფიზიკური უძლურება განაცდევინა, კიდევ უფრო მეტი აქტუალობა შეიძინა ისეთი რეალური, ხორციელი მტრის არსებობის აუცილებლობამ, რომელიც ქართველს საკუთარ ძალას და აღმატებულობას აგრძნობინებდა. ასეთი „მტერი“ აღმოჩნდნენ ეგრეთ წოდებული „უმცირესობები“. სოციალურმა უთანასწორობამ და ჩაგვრამ ჯერ ეთნიკური, შემდეგ რელიგიური და სექსუალური შინაარსები შეიძინა.

ის, რასაც „ეროვნული თვითგამორკვევა“ ეწოდება, 1980-იანი წლების მიწურულის საქართველოში დაიწყო, ერთი მხრივ, საბჭოთა ხელისუფლებასთან დაპირისპირებით, მეორე მხრივ კი ქართულის არაქართულთან გამიჯვნით. რამდენადაც ქართველი, ზოგადად ეროვნული, მთლიანად ეთნიკურთან იყო გაიგივებული, საქართველოში მცხოვრები ყველა ეთნიკურად არაქართველი „სტუმრად“, „უცხოდ“ და მტრულ ელემენტად გამოცხადდა. ამ თვალსაზრისით, ეროვნულ-განმათავისუფლებელმა მოძრაობამ ეთნიკური თუ ეთნოცენტრისტული შინაარსი შეიძინა, რაც ქართველის არაქართულისგან გათავისუფლებას და გაწმენდას გულისხმობდა. სწორედ აქ მოხდა სოციალურის ეთნიკურით ჩანაცვლება, სუბალტერნმა სოციალურის ნაცვლად ეთნიკური შინაარსი მიიღო, რისთვისაც ნიადაგი უკვე საბჭოთა ხანაშივე შემზადებული იყო. საქართველოს ეთნიკურად არაქართველი მოსახლეობის მიმართ ქართველების ქედმაღლური დამოკიდებულების მიზეზი უფრო მეტად კლასობრივ-სოციალური შინაარსის იყო, ვიდრე კულტურული: ადგილობრივი არაქართველი დაბალ სოციალურ ფენად, სუბალტერნულად აღიქმებოდა. სომეხი − ვაჭარი და პარიკმახერი, ქურთი − მეეზოვე, ებრაელი − სპეკულანტი, აზერბაიჯანელი − მემწვანილე: ასეთი სტერეოტიპებით იყო გაჟღენთილი ქართული ცნობიერება, რომელიც ახალი ეროვნული იდენტობის პირველმასალად იქცა.

ამასთანავე, ეთნიკური უმცირესობის, როგორც მტრული ელემენტის თემატიზაციით, ამოქმედდა უმრავლესობის, შეიძლება ითქვას, იმპერიული ლოგიკა, როდესაც „უმრავლესობა“ ძალის აღმატებულობის აღმნიშვნელია და ის საკუთარ აღმატებულობას უმცირესობაზე ძალადობით განიცდის. ამ თემაზე უფრო დაწვრილებით შემდეგ წერილში ვისაუბრებ.

დაწერეთ კომენტარი

ბლოგერები

ყველა ბლოგერი
XS
SM
MD
LG