კინემატოგრაფისტებს ნობელის პრემიით არ აჯილდოებენ, თუმცა ავსტრიელი მწერალი პეტერ ჰანდკე, რომელიც შვედეთის სამეფო აკადემიამ ლიტერატურის დარგში ნობელის პრემიის 2019 წლის ლაურეატად დაასახელა, გარკვეული თვალსაზრისით, ამ ჯილდოს მფლობელი პირველი კინოხელოვანი იქნება. პეტერ ჰანდკე არა მარტო სცენარებს წერდა გერმანელი რეჟისორის, ვინ ვენდერსის, ფილმებისთვის, არამედ თავადაც იღებდა ფილმებს. ერთ-ერთი მისი სურათი, „ცაცია ქალი“, 1978 წლის კანის საერთაშორისო კინოფესტივალის კონკურსშიც კი მოხვდა.
არსებითად მწერლებს კინოხელოვნებისთვის მადლობის მეტი არაფერი ეთქმით. კინოს ისტორიას არა ერთი კარგი ეკრანიზაცია ახსოვს, მათ შორის იმ მწერლების ნაწარმოებებისა, რომლებიც ნობელის პრემიის ლაურეატები გახდნენ.
ამ კვირაში გთავაზობთ ნობელის პრემიის ლაურეატთა ნაწარმოების 10 საუკეთესო ეკრანიზაციას. ეს პატარა სია ფილმების ხარისხისა და მნიშვნელობის მიხედვით შევადგინე. მადლობელი ვიქნები, თუ ნობელის ლაურეატთა წიგნების უკეთესი ეკრანიზაციები გაგახსენდებათ.
10. “ექიმი ჟივაგო” (1965, რეჟისორი დევიდ ლინი)
ბორის პასტერნაკის საბჭოთა კავშირში აკრძალული რომანის გადაღება ფინეთსა და ესპანეთში მიმდინარეობდა - ფრანკოსდროინდელ ესპანეთში!. როცა ამბოხების სცენას იღებდნენ, ესპანელებს ეგონათ, რომ ქვეყანაში რევოლუცია დაიწყო, რომ ხალხს ფრანკო უნდა დაემხო. ბრიტანელი რეჟისორის, დევიდ ლინის, ფილმი 5 ამერიკული ოსკარით დაჯილდოვდა, თუმცა დაჯილდოების ცერემონიალზე ყველაზე მქუხარე აპლოდისმენტები ფილმის კომპოზიტორს, მორის ჟარს, გაუმართეს. 1976 წელს საბჭოთა ტელევიზია ფიგურულ სრიალში ევროპის ჩემპიონატს გადასცემდა. კომენტატორს ეს აკრძალვა დაავიწყდა და პირდაპირ ეთერში განაცხადა: ”სრულდება მელოდია ფილმიდან ”ექიმი ჟივაგო”... რეჟისორებმა სასწრაფოდ გამორთეს ხმა. სხვათა შორის, “ჟივაგო” ჩვენ სწორედ ფილმით გავიცანით. დევიდ ლინის ფილმის ნახვა ვიდეოკასეტებზე შესაძლებელი გახდა გასული საუკუნის 80-იანი წლების დასაწყისში (ამ ფილმის ნახვისთვის არ აპატიმრებდნენ), პასტერნაკის რომანის ბეჭდვა კი ჟურნალ “ნოვი მირში” მხოლოდ 1987 წელს დაიწყო.
9. “გამოცხადებული სიკვდილის ქრონიკა” (1987, რეჟისორი ფრანჩესკო როზი)
გაბრიელ მარკესის ტექსტები უაღრესად კინემატოგრაფიულია და მიკვირს, რატომ არ მიმართავენ მათ ადაპტაციას. აბა, რა არის კინემატოგრაფი, თუ არა „მაგიური რეალიზმი“?. ფრანჩესკო როზიმ, ლუკინო ვისკონტის ყველაზე საყვარელმა მოწაფემ, რომელიც მთელი ცხოვრება იღებდა თავისი სახელოვანი მასწავლებლის ესთეტიკისგან აბსოლუტურად განსხვავებულ კინოს, ვისკონტის გარდაცვალების შემდეგ მოულოდნელად შეიცვალა ხელწერა და ვისკონტის მემკვიდრედ წარმოგვიდგინა თავი. „გამოცხადებული სიკვდილის ქრონიკა“ გადაიღო პასკუალინო დე სანტისმა, ვისკონტის ოპერატორმა, გადაიღო თითქმის ისე, როგორც „სიკვდილი ვენეციაში“. აბსოლუტური სილამაზის ამ გარემოში მით უფრო ტრაგიკული და შემზარავი ხდება 21 წლის ახალგაზრდა კაცის მკვლელობა. გამოცხადებული მკვლელობა.
8. “წითელი გაოლიანი” („წითელი სორგო“, 1987, რეჟისორი ჯან იმოუ)
ნობელის პრემიის ლაურეატი მწერლის, მო იანის, რომანის გამოქვეყნებიდან ერთი წლის შემდეგ ამ ისტორიული ეპოსის ეკრანიზაცია დებიუტანტმა ჯან იმოუმ გაბედა. ფილმმა გაიმარჯვა ბერლინის კინოფესტივალზე და, რაც მთავარია, მთელ მსოფლიოს აუწყა „ახალი ჩინური კინოს“ დაბადების შესახებ. ეს სუპერსანახაობა, გრანდიოზული ისტორიული ფრესკა, განსხვავდება ჰოლივუდის კოსტიუმირებული ფილმებისგან. ეფექტს ქმნის გამოსახულების სილამაზე, თუმცა სახვითი გადაწყვეტა უაღრესად ლაკონიურია და მკაცრი. ჩინელებს განსაკუთრებით კარგად გამოსდით ერთი ადამიანის ისტორიის განზოგადება, ერთი ადამიანის ბედში ქვეყნის ისტორიის ასახვა. მკაცრი ისტორია ჯან იმოუმთან თავად იქცევა ფილმის უჩინარ გმირად.
7. “პიანისტი ქალი” ( 2001, რეჟისორი მიხაელ ჰანეკე)
ისეთი შთაბეჭდილება რჩება, რომ ავსტრიელმა მწერალმა ელფრიდე იელინეკმა თავისი 1983 წელს დაწერილი ტექსტი უშუალოდ მიხაელ ჰანეკესთვის შექმნა - სოციალური სატირის დიდოსტატმა მწერალმა სოციალური სატირის დიდოსტატი კინორეჟისორისთვის. მაგრამ „პიანისტი ქალი“ როცა დაიწერა, ავსტრიელ კინორეჟისორს თავისი მთავარი ფილმები ჯერ გადაღებული არ ჰქონდა, არც იზაბელ იუპერს გამოუჩენია ჯერ თავი, როგორც მსახიობს, რომელსაც გაბედულად შეუძლია დაანგრიოს გენდერული სტერეოტიპები. ჰანეკეს ფილმში ეპიზოდმა, როცა იუპერის გმირი, ვენის კონსერვატორიის პროფესორი, სექს-შოპში შედის და მასტურბაციას მიმართავს (არადა, სექს-შოპების კლიენტები, როგორც წესი, მხოლოდ მამაკაცები არიან), დასავლელ მაყურებელზეც კი, რომელსაც 21-ე საუკუნის დასაწყისში ძნელად თუ გააკვირვებდი, შოკივით იმოქმედა.
6. “ცა ბერლინის თავზე” (1987, რეჟისორი ვიმ ვენდერსი)
პეტერ ხანდკე უფრო მეტია, ვიდრე ვენდერსის ფილმის სცენარის ავტორი - ხანდკე მთელი ამ შედევრის თანაავტორია. იგი ჩართული იყო ფილმის გადაღებაში და ზოგიერთი სცენა თავად დადგა. სურათის ბოლოს ჩნდება წარწერა „ეძღვნება 3 ანგელოზს - იასუძიროს, ანდრეის და ფრანსუას“, ანუ ოძუს, ტარკოვსკის და ტრიუფოს. არსებითად მთელი ეს ფილმი ეძღვნება ბერლინს და კინემატოგრაფს... უფრო სწორად, კინოს, რომელსაც ყველაზე შთამბეჭდავად, ყველაზე სახიერად შეუძლია ქალაქის ჩვენება, მათ შორის შუაზე გაყოფილი ქალაქისა. ფილმის პრემიერიდან 2 წლის შემდეგ ეს ქალაქი კედლის ნგრევას და გაერთიანებას იზეიმებს.
5. “თუნუქის დოლი” (1979, რეჟისორი ფოლკერ შლენდორფი)
გიუნტერ გრასის რომანი 1959 წელსაა დაწერილი. მხოლოდ 20 წლის შემდეგ, დასავლეთგერმანული კინოს აღორძინების დროს გახდა შესაძლებელი “თუნუქის დოლის” ეკრანიზაცია. ასეთი წარმატებისთვის არც მანამდე და არც ამის შემდეგ გერმანულ კინოს არ მიუღწევია: ფილმი აღინიშნა კანის ფესტივალის მთავარი პრიზით და ამერიკული “ოსკარით”. “თუნუქის დოლი” საინტერესო მაგალითია ეკრანიზაციების ისტორიაში - ფილმის სცენარზე მუშაობისას შესანიშნავ რომანს სახე უცვალა არა ლიტერატურული პირველწყაროს ავტორმა, და არც იმდენად რეჟისორმა, არამედ სხვა მწერალმა, უფრო სწორად, მწერალმა-კინემატოგრაფისტმა, კინოდრამატურგმა ჟან-კლოდ კარიერმა, რომელიც მანამდე ლუის ბუნუელთან მუშაობდა. ვფიქრობ, ჟან-კლოდ კარიერის დამსახურებაა სიურრეალისტური აქცენტების გამძაფრება და ანტიფაშისტური იგავის გადაწყვეტა “შავი კომედიის” ჟანრში.
4. “ქაოსი” (1984, რეჟისორები პაოლო და ვიტორიო ტავიანები)
პირანდელოს მოთხრობების ამ ეკრანიზიცაში “ქვევრიც” მოხვდა, სწორედ ის “ქვევრი”, რომელიც 70-იან წლებში ირაკლი კვირიკაძემ გადმოაქართულა და მშვენიერი კინონოველა გადაიღო. “ქაოსის” ნახვის შემდეგ ქართველები ტავიანების “ქვევრს” ქართულ (კახურ) “ქვევრს” ადარებდნენ და, რა თქმა უნდა, ამტკიცებდნენ, რომ “ჩვენი სჯობია”. სინამდვილეში ეს ნოველა მთელი ამ ალმანახის ორგანული ნაწილია და ჟანრულად მნიშვნელოვნად განსხვავდება იმ ფილმისგან, რომელიც ირაკლი კვირიკაძემ გადაიღო. “ქაოსი” არა იმდენად აბსურდული კომედიაა, რამდენადაც ხალხური - უფრო სწორად, “არქაული” - ამბების კრებული, ტკივილით, სევდითა და იუმორით აღსავსე. კარგა ხანი ითვლებოდა, რომ პირანდელოს ენა არ ემორჩილება კინემატოგრაფიულ ადაპტაციას და უფრო თეატრს უხდება, ვიდრე კინოს. ძმებმა ტავიანებმა სწორედ კინოსახეების სიმდიდრე აღმოაჩინეს პირანდელოს ნოველებში და გადაიღეს ერთ-ერთი ყველაზე პოეტური ფილმი კინოს ისტორიაში.
3. “კატარინა ბლუმის შერაცხული ღირსება” (1974, რეჟისორები ფოლკერ შლენდორფი, მარგარეტ ფონ ტროტა)
ჰაინრიჰ ბიოლის ნაწარმოების ამ ეკრანიზაციაში ასახული ამბავი - ის, თუ როგორ შეიძლება სკანდალებზე აგებულმა პრესამ ადამიანის სიცოცხლე დაანგრიოს - სწორედ პროფესიონალიზმის დეფიციტს გულისხმობს მედიასივრცეში. გერმანელი მწერალი, შემდეგ კი ამ მართლაც რომ შესანიშნავი ეკრანიზაციის ავტორები თითქოს მოუწოდებენ მედიას კონკურენციის (“ბაზრის”) პირობებშიც კი შეძლოს ერთი ადამიანის სიცოცხლის, როგორც ყველაზე დიდი ფასეულობის, დამკვიდრება. დიახ, შლენდორფი და ფონ ტროტა დარწმუნებულები არიან, რომ მედიისთვის მთავარი უნდა იყოს არა იმდენად ინფორმაციის მოწოდება, რამდენადაც ადამიანის სიცოცხლე, ადამიანის ღირსება... და არა მარტო მედიისთვის, არამედ მთლიანად საზოგადოებისთვის, რომელსაც ფარისევლობა პათოლოგიური ცნობისმოყვარეობისკენ უბიძგებს.
2. “ჩარულატა” ( 1964, რეჟისორი სატიაჯიტ რეი)
რაბინდრანატ თაგორის მოთხრობა „განადგურებული ბუდის“(1901) ეს ეკრანიზაცია, მგონი, არასდროს დაძველდება. თანამედროვე ფემინისტებმა ძეგლი უნდა დაუდგან სატიაჯიტ რეის “ჩარულატას” გამო. ჯერ კიდევ როდის და თანაც, სად, მთლად ღარიბ ინდოეთში, მიუბრუნდა რეი სქესთა შორის თანასწორობის თემას და გადაიღო ფილმი, რომელიც თავიდან ბოლომდე ბედნიერებაა. აკი ამბობდა აკირა კუროსავა, ვისაც რეის ფილმები არ გინახავთ, ჩათვალეთ, რომ არც მზე გინახავთ და არც მთვარეო. რა არის უფრო მარადიული, ვიდრე მზე და მთვარე? გარწმუნებთ, კინოს ისტორიაშიც ცოტაა ფილმი, რომელიც არ ძველდება და არც არასდროს დაძველდება - “ჩარულატა” ერთ-ერთია.
“სიკვდილი ვენეციაში” (1971, რეჟისორი ლუკინო ვისკონტი)
ჩემთვის, და არა მარტო ჩემთვის, თომას მანის მოთხრობის ეს ადაპტაცია საუკეთესო ეკრანიზაციაა კინოს ისტორიაში. გავრცელებულია აზრი, რომ ვისკონტის ფილმი ერთადერთი შემთხვევაა, როცა ფილმი უკეთესიცაა ლიტერატურულ პირველწყაროზე. ვისკონტიმ არა მარტო კინოს ენით გააღრმავა მანის ადრეული მოთხრობა ( პასკუალინო დე სანტისის ნამუშევარი საოპერატორო ხელოვნების შედევრია), არამედ თავად თომას მანის ნაწარმოებები, მისი ბიოგრაფიის დეტალები დაუმატა ფილმს, მწერალი აშენბახი გახადა კომპოზიტორი, და ასე გააერთიანა, ერთი მხრივ, დოქტორ ფაუსტუსთან და, მეორე მხრივ, გუსტავ მალერთან, რომლის მეხუთე სიმფონია ვისკონტის შედევრის ორგანული ნაწილი ხდება. არ დაგვავიწყდეს კიდევ ნიცშე, რომელიც ასევე გაგვახსენებს თავს ფილმში და მთელ ამ ისტორიას გერმანელ კომპოზიტორზე, რომელიც ვენეციის პლაჟზე კვდება, გადააქცევს არტისტის პაემანად ანგელოზის ნიღბით გამოცხადებულ ეშმაკსა (ანდა, სულაც, პირიქით) და უსასრულობასთან.
